Dlaczego człowiek się uzależnia (mechanizmy psychologiczne)

Przyglądanie się postępowaniu osób uzależnionych, jak również wnioski płynące z ich terapii pozwoliły na wyłonienie i zdefiniowanie trzech tzw. mechanizmów uzależnienia, które są aktywizowane szczególnie przez negatywne emocje, a także doświadczenia kojarzone ze stresem lub konkretne czynniki zewnętrzne.

Jak zauważa Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych według obecnego stanu wiedzy na przykładzie uzależnienia od alkoholu można stwierdzić, iż uzależnienie to problem, który spowodowany jest występowaniem wielu czynników. Zalicza się do nich czynnik biologiczny, psychologiczny oraz środowiskowy. Żaden z nich występujący samodzielnie nie doprowadza do uzależnienia. Warto jednak zaznaczyć, że w przypadku różnych przypadków wpływ i znaczenie poszczególnych czynników może być różny.

Omawiając mechanizmy psychologiczne powodujące uzależnienie, by lepiej zobrazować ich system działania warto posłużyć się konkretnym problemem. W związku z tym biorąc jako przykład uzależnienie od alkoholu należy zwrócić uwagę na:

Mechanizm nałogowej regulacji emocji

Długotrwałe i intensywne picie alkoholu powoduje poważne szkody w życiu emocjonalnym. Patologiczny przebieg procesów emocjonalnych osoby uzależnionej prowadzi do wytworzenia się specyficznego systemu regulacji psychicznej w tej sferze. Różnorodne stany i reakcje emocjonalne, niezależnie od ich rzeczywistych źródeł, są doświadczane przez osobę uzależnioną jako pragnienie alkoholu. Dążenie do szybkiego złagodzenia lub uśmierzenia przykrych stanów emocjonalnych za pomocą alkoholu staje się motywem dominującym. Rozwija się wówczas silna tendencja do reagowania na stres poczuciem zagrożenia, któremu często towarzyszą lęk, złość, smutek i ból oraz gotowość do radzenia sobie ze stresem przez próby bezpośredniego łagodzenia przykrych emocji, zamiast zmiany okoliczności tworzących stres.

Stres stanowiący podstawowe źródło przykrych stanów emocjonalnych jest wzmacniany przez negatywne konsekwencje picia alkoholu. Niski poziom odporności na cierpienie, osłabiany przez biochemiczne skutki nadużywania alkoholu powoduje, że do przykrych stanów emocjonalnych, takich jak niepokój, rozdrażnienie czy przygnębienie, dołącza się poczucie „bolesności”, co nasila dążenie do szybkiego ich złagodzenia alkoholem. W chwilach nasilania się cierpienia i lęku zaczyna się rozwijać proces panicznego poszukiwania ulgi, który nadaje pragnieniu alkoholu charakter wewnętrznego przymusu i konieczności picia. Wzmacniana lękiem i cierpieniem ucieczka w alkohol z nadzieją na uśmierzenie i uspokojenie jest często doświadczana jak tzw. głód alkoholu, a największym zagrożeniem staje się wtedy perspektywa utraty dostępu do niego.

Część doświadczeń osoby uzależnionej związanych z piciem alkoholu ukształtowała przyjemne oczekiwania pozytywnego tego skutków. Tworzy to pokusę ponownego przeżycia takich stanów. Wzmaga ona dążenie do uśmierzenia przykrych przeżyć. Tak więc siła pragnienia alkoholu pochodzi zarówno z dążenia do uśmierzenia przykrych stanów związanych z niepokojem i z cierpieniem, jak i pokusy osiągnięcia przyjemności bezpośrednio po uwolnieniu się od przykrości.