Podaj mi swoje nazwisko, a powiem Ci czyś z Łomży (cz.12)

W starszych metrykach przy wspomnianym nazwisku znajdujemy jeszcze typowe imiona żydowskie, np.:  Lejman Berek, Mejer; 5/1856, Łomża; Lejman Gerszk, Berek; 16/1882, Łomża; Lejman Szloma, Abram Moszk; 21/1887, Łomża; Lejman Moszk, Berek; 49/1906, Łomża. Wówczas nazwisko to ma również swoją nieustabilizowaną formę: LEJMANOWICZ: Lejmanowicz Jenta Fejga, Eliasz;14/1847, Łomża; Lejmanowicz Elka Bluma, Chona; 14/1886, Łomża; Lejmanowicz Perla, Lejba; 34/1902, Łomża. 

Na ziemiach polskich zarówno dziś, jak i w przeszłości, spotykamy się z ogromną ilością grup etnicznie i językowo obcych. Ten fakt spowodował, że rodzime nazewnictwo zostało wzbogacone za sprawą napływających cudzoziemców i procesów ich asymilacji, a także na skutek poszerzania granic naszego kraju w przeszłości. Jak zauważa Jan Stanisław Bystroń w swoim opracowaniu pt. „Nazwiska polskie”:

„Mamy tu do czynienia z jednej strony z rozwojem nazwisk wewnątrz grupy, następnie zaś z ich stosunkiem do ludności tubylczej, która zrazu nie utrzymując bliższych związków z obcymi, oznacza ich zbiorowo, potem dopiero w miarę podejmowania coraz to żywszych stosunków, wciąga ich w swój system oznaczania”.

Procesu tworzenia się i ustalania nazwisk w środowisku obcokrajowców jest niezwykle ciekawy. Na uwagę zasługuje przede wszystkim interesująca asymilacja grupy żydowskiej, czego efekty widoczne były także na ziemi łomżyńskiej. W źródłach łomżyńskich znajdujemy liczne nazwiska mieszkańców Łomży żydowskiego pochodzenia, np.:

BOGUS(I)ZEWICZ: Touba Szolimowna Boguszewicz, Panna… zniegdy Szolima i żyjącej Itki Lemelowny małżonków Berkowiczow Boguszewicz zrodzoną, we Wsi Jurcu urodzoną, tu w Łomży przy Matce zamieszkałą 1848, APŁ z. 169, syg. 35; Estera Szolimowna Bogusiewicz, urodzona w Mieście Nowogrodzie, zamieszkała w Łomży… Corka niegdy Szolima i żyjącej Itty Lemelowny małżonków Berkowiczow Bogusiewicz, 1852, APŁ z. 169, syg. 41; Szmul Jankiel Szolimowicz Bogusiewicz, Młodzianem czeladnikiem młynarskim zniegdy Szolima i żyjącej Itki Lemkowny małżonków Lejzorowiczow Bogusiewicz zrodzonym w mieście Nowogrodzie urodzonym, tu w Łomży przy Matce zamieszkałym… 1853, APŁ z. 169, syg. 43; Sora Ryfka, córka Szmula Jankiela Szolimowicza Bogusiewicz, 1854, APŁ z. 169, syg. 45; nazwisko utworzone od im. Bogusz, formy imion teoforycznych z Bogo-, Bogu- (za: SEM cz. 1, s. 13-14) formantem -ewicz.

PIANKA: Jankiel Wolfowicz Pianka szynkarz soli 1845, APŁ z. 169, syg. 29; Leia, córka Jankiela Wolfowicza Pianki, 1845, APŁ z. 169, syg. 29; Szloma Wolfowicz Pianka Młynarz 1847, APŁ z. 169, syg. 33; Ryfka Wolfowa Pianka, mąż – Wolf Herszkowicz Pianka Młynarz, dzieci: Jankiel, Nosym, Herszk, Michel, Szloma, Małka, Fejga, 1848, APŁ z. 169, syg. 35; Michel Wolfowicz Pianka Młynarz 1851, APŁ z. 169, syg. 38; Rochla Pejsachowna, żona Michela Wolfowicza Pianka, 1851, APŁ z. 169, syg. 38; Szloma Jankielowicz Pianka, Młodzianem… z Jankiela i Fromy Moszkowny Szczuczyńskiej Małżonków Wolfowiczów Pianka Szynkarzy Soli tu w Łomży zamieszkałych zrodzonym, tu w Łomży urodzonym i zamieszkałym przy Rodzicach… 1852, APŁ z. 169, syg. 41 // handlarz soli 1856, APŁ z. 169, syg. 48; Wolf Herszkowicz Pianka Młynarz 1853, APŁ z. 169, syg. 43; Estera, córka Michela Wolfowicza Pianka, 1853, APŁ z. 169, syg. 43; Dwera Wolfowicz Pianka, urodzona we Wsi Gniazdowie zamieszkała w Łomży (…) Corka Rodzicow z Imion i Nazwisk niewiadomych, żona Wolfa Herszkowicza Pianka, 1853, APŁ z. 169, syg. 43; nazwisko utworzone od pianka ‘dzwoniec’; też od ap. piana (za: SEM cz. 1, s. 212).

Te i wiele innych nazwisk określało ludność pochodzenia żydowskiego. Na ich przykładach widzimy, że obok tych polskobrzmiących antroponimów Bogusiewicz//Boguszewicz, Pianka//Pianko znajdują się imiona, które identyfikują członków społeczności żydowskiej. 

Na przełomie XXVIII i XIX w. porządek administracyjny, prawny, a także kodyfikację przepisów dotyczących używania nazwisk wprowadzały władze państw zaborczych. Te zabiegi były szczególnie skierowane w stronę Żydów, ponieważ zwyczajowo ta społeczność posługiwała się imionami z zasobów Biblii hebrajskiej i przydomkami (tworzonymi m.in. od imienia ojca lub matki, nazwy miasta pochodzenia czy zawodu), co było wystarczające wewnątrz tej grupy i w kontakcie z administracją, jednak do czasu. Zmienił to nakaz przybierania przez nich nazwisk służących do identyfikacji. Rozporządzenia dotyczące nazw własnych pojawiały się co jakiś czas. Sam proces przyjmowania i stabilizowania nazw dziedzicznych trwał długo. Żydów, którzy nie przyjęli nazwisk, uznawano za obcych i kazano im składać stosowne deklaracje we właściwym urzędzie. Zmuszano więc niejako Żydów do przyjęcia stałych nazwisk, które miały być ich niezmienną etykietą. 

Przybierane wówczas nazwiska nie były w ścisłym tego słowa znaczeniu nazwiskami, ponieważ nie cechowała ich niezmienność. Stanowiły raczej powtarzające się określenia, wymyślane przez biurokrację, często w zależności od humoru urzędnika lub zasobności portfela petenta. Czasem więc zdarzało się, że bywały te nazwy własne śmieszne, a niekiedy wulgarne. 

Zdarzało się w historii Łomży, co potwierdzają metryki, że dochodziło do konwersji, czyli przejścia członka społeczności żydowskiej na katolicyzm, czyli do chrztu. Jednym z wcześniejszych potwierdzeń takich praktyk jest zapis:  Bronacka Złotniczka ex Judaismo conversa pod Pannami umarła 1732, LMŁ 551. W tej sytuacji przechrzczeni Żydzi otrzymywali nazwisko, które tworzono od imienia matki lub ojca, niekiedy też od nazwy miesiąca konwersji lub od słowa „nowy”. Dość popularne także było nazwisko Dobrowolski jako wykorzystywane w tym kontekście. W zapisach metrykalnych opisywano te osoby słowem przechrzta, np.:

Aniela Dobrowolska przechrzta 1782, KACŁ 193; Feliks Dobrowolski przechrzta 1809, KAŚŁ 37; Franciszek Józef Dybowski przechrzta 1784, KACŁ 389; Paweł Mateusz Konwerski przechrzta 1770, KAUŁ 1031; Jan Sierzpieński przechrzta 1809, KAUŁ 242; Antoni Laurenty Thomasewski przechrzta 1728, LBŁ 631; Jan Zieliński przechrzta, syn Moska Ankielowicza 1809, KAUŁ 300.