Stawiski od zarania dziejów do wielkiej wojny

POŁOŻENIE GEOGRAFICZNE

53 stopień 22 minuty i 40 sekundy szerokości geograficznej północnej oraz 22 stopień 9 minuty i 40 sekundy długości geograficznej wschodnie to współrzędne miasta. Stawiski położone są na Wysoczyźnie Kolneńskiej, czyli rozległym pasie wzniesień rozpościerającym się między rozległą doliną rzeki Pisy na zachodzie, pradoliną Narwi na południu, wielką doliną Biebrzy na wschodzie i jeziorami mazurskimi na północy. Najwyższy punkt w pobliżu miasta, na terenie wsi Borawskie osiąga 203 metry n.p.m. Wzniesienie to tworzy dział wodny. Jedne rzeki płyną w kierunku wschodnim, do Biebrzy, inne na zachód –zmierzają do Pisy. W okolicach Stawisk, w pobliżu wsi Mieszołki, bierze swój początek rzeka Dzierzbia, tak nazwana od wioski, leżącej na terenie parafii Poryte. Jej źródło znajduje się na wysokości 178 metrów n.p.m. Dzierzbia niebawem łączy się ze Skrodą, mającą swe źródło w pobliżu wsi Skroda Wielka, leżącej na pograniczu parafii Stawiski i Grabowo. Skroda wpada do Pisy, która z kolei domierza do Narwi naprzeciwko urokliwego wzniesienia, na którym rozrosło się miasto Nowogród. Z koli Biebrza odwadnia za pośrednictwem rzeki Wissy ze Słuczem i Przytulanką oraz licznych strumyków wschodnią część Wysoczyzny Kolneńskiej. Najdłuższą ze wspomnianych rzek jest Narew (399 km), Biebrza liczy sobie 138 km, a Pisa tylko 55 km. Inne są znacznie krótsze.

W pobliżu miasta płyną także rzeczki Mogilna i Złota. 4-kilometrowa Mogilna bierze swój początek od źródła znajdującego się w odległości kilometra od wsi Cedry. Jej dolina łączy się z doliną rzeki Złotej, nieco krótszej niż Mogilna. Obydwie rzeczki opływają miasto od strony południowej, łącząc się z Dzierzbią.

Przez Stawiski przebiegają dwie główne drogi. Jedna w układzie południkowym łączy Warszawę z Suwałkami i dalej Litwą, Łotwą i Estonią poprzez Łomżę, Szczuczyn i Grajewo, druga zaś, obecnie o znacznie mniejszym znaczeniu, prowadzi z Pisza przez Kolno, Korzeniste, Przytuły, Jedwabne i Wiznę do drogi Warszawa-Białystok i dalej do granicy wschodniej, a potem na Białoruś i Litwę. Położenie Stawisk na dwóch ważnych szlakach handlowych miało ogromne znaczenie dla ich rozwoju i w efekcie przekształceniu się w miasto pod koniec XVII w. Stawiski położone blisko granicy dwóch różnych pod względem gospodarczym terytoriów, t.j. Polski i Prus, miały szczególnie dogodne warunki do prowadzenia handlu i organizowania targów na towary pochodzenia rolniczego i przemysłowego.

Po północnej stronie drogi z Łomży do Szczuczyna leżą następujące wioski: Barzykowo, Budy Stawiskie, Grabówek, Chmielowa, Karwowo, Koziki, Kuczyny, Laskowiec, Skroda Mała oraz Zabiele. Ich odległość od Stawisk wynosi od dwóch do siedmiu kilometrów. Na południe od tej drogi, w odległości od dwóch do pięciu kilometrów, leżą wioski: Cedry, Cwaliny, Michny, Rogale, Rostki, Smolniki i Tafiły.

Stawiski leżą w odległości 21 kilometrów od Kolna, 20 km od Jedwabnego, 7 km od Porytego, które przez kilka wieków było wsią parafialną Stawisk. 24 kilometry, jak już wspomniano, dzieli miasto od Łomży, w minionych stuleciach, ale także i obecnie, centrum administracyjnego regionu, miasta – stolicy departamentu, guberni, województwa, a dziś powiatu, do którego należą Stawiski. Nieco dalej, jest stąd do Pisza (40 km) i Ełku (98 km), niebawem jednak Via Baltica znacznie skróci czas podróży do tych mazurskich miast.

Po drodze ze Stawisk do Łomży napotkamy następujące miejscowości: Karwowo (odległe 7 km), Górki (12 km), Kisielnica (15 km), Budy Czarnockie (18 km) i Piątnica (22 km). W odwrotnym kierunku, po drodze do Szczuczyna leżą w odległości od dwóch do dziesięciu kilometrów takie miejscowości, jak: Kuczyny, Michny, Zabiele, Dzięgiele i Świdry. Jadąc ze Stawisk przez Przytuły w kierunku Szczuczyna mijamy następujące miejscowości: Chrzanowo (15 km), Radziłów (21 km), Czerwonki (26 km), Żebry (29 km) oraz Wąsosz (36 km). Z kolei ze Stawisk do Jedwabnego jedzie się przez Cedry (3 km), Lisy (5 km), Obrytki (8 km), Przytuły (11 km) oraz Karwowo (16 km). Wielość jest dróg, które prowadzą do Stawisk i tyleż samo wyprowadzających podróżnego z tego małego miasta na wschodnim Mazowszu. Większość z nich teraz spełnia tylko funkcje lokalne, będąc znanymi tylko miejscowym. Nawet GPS tutaj się myli, czego sam doświadczyłem chcąc trafić do Wilamowa. Ale czyż to właśnie nie świadczy o uroku lokalnej Polski, bez drogowskazów, bo na cóż one swojakom?