Nasze miasto

Z okazji tej rocznicy przypominamy fragment książki

"Dzieje Łomży tysiącletnie"

autorstwa znanego historyka księdza Witolda Jemielitego.

"Nazwa Łomża sięga zamierzchłej historii. Nazwa ta oznaczała przypuszczalnie miejsce, gdzie był jakiś łom, jakieś pokruszone bloki kamiennie bądź połamane przez wiatr drzewa. Nazwa jest topograficzna, urobiona za pomocą przyrostka „ża” od tego samego rdzenia, co staropolskie łomić, łomać. W materiałach źródłowych z XV i XVI wieku występuje Lomza, Lompza, Lomscha, Lompsza. Herbem miasta Łomży jest skaczący jeleń przez kamienie. Wyobrażenie to wiążę się z właściwościami terenu. Herb otrzymała Łomża od książąt mazowieckich w XV wieku, być może równocześnie z nadaniem praw miejskich. Miasto rozwijało się pomyślnie. Już w 1410 r. Łomżą miała wójta, co świadczy o jej charakterze miejskim; 30 sierpnia tego roku wójtem został Jan Białek. Unormowanie prawnej sytuacji miasta nastąpiło 15 czerwca 1418 r.

W odległości 4 km na północny zachód od rozwalin starego grodu i kościoła św. Wawrzyńca wymierzono na sporym, plaskiem wzniesieniu skarpy, panującym nad doliną Narwi, nowe miasto, obejmujące kwadratowy rynek i osiem wybiegających z niego ulic. Nastąpiło to jeszcze przed końcem XIV wieku, gdyż książę Janusz I, nadając 30 sierpnia 1400 r. Janowi Białkowi, mieszczaninowi warszawskiemu, w wójtostwo w Łomży, dał mu je już z czterema włókami. Według erekcji parafii łomżyńskiej kościół w nowym mieście ufundował Książę Janusz I przed objęciem rządów przez biskupa Jakuba, a więc miedzy 1379 a 1396 r., zapewne bliżej tej ostatniej daty. Można więc przyjąć, że około roku 1390-1395 rozpoczęto zakładanie Łomży. Data nadania w wójtostwa jest pierwszą wzmianką o Łomży, o której źródła w ogóle nie wspominają. Także źródła krzyżackie zaczynają wymieniać Łomżę dopiero od 1400 r. Od 1402 r. zaczęto także określać według Łomży położenie części nadań książęcych. Od 1403 r. Łomża występuje jako siedziba sądu i jako miejsce wystawiania dokumentów książęcych. Zapewne więc już wtedy stanął w nowym nieście dwór książęcy, który po rozbudowaniu zwano zamkiem. Wkrótce też utworzono parafię przy kościele św. Piotra, Pawła i Andrzeja oraz Rozesłania i Katarzyny (później był zwany kościołem Rozesłańców lub Rozesłania Apostołów), wzniesionym nad stromą krawędzią skarpy łomżyńskiej, w miejscu zwanym później Popową Górą (dziś teren klasztoru kapucynów). Biskup Jakub wystawił 3 lutego 1410 r. dokument erekcyjny parafii, do której przyłączono miasto Łomżę i wsie: Siemień, Podgórze, Giełczyn, Konarzyce, Łomżyca, Stara Łomża i puste siedliska Kupiski i Jednaczewo. Były to wszystkie wsie chłopów książęcych (z wyjątkiem Kupisk i Jednaczewa), tworzące od tego czasu prawie niezmienna sieć osadniczą przy Łomży. 15 czerwca 1418 r. książę Janusz I nadał Łomży prawa miejskie. Był to bardzo ważny dokument, ponieważ potwierdzał pod względem prawnym charakter miejski Łomży (wyróżnienie - redakcja Tygodnika Narew). Szczególny wpływ na rozwój miast nad Narwią, a przede wszystkim Łomży wywarł związany z kolonizacja wyrąb lasów i wielki rozwój eksportu drzewa droga wodną do Gdańska. Z kolei rozwój rolnictwa przynoszący nadwyżki zbożowe przyniósł ze sobą powstanie nowej gałęzi handlu w Łomży – eksportu zboża. Bogactwo łąk w dolinie Narwi sprzyjało hodowli bydła, rozwinął się więc też eksport bydła i skór. Droga przez Łomżę, jako jedna z dróg łączących Koronę z Litwą, zyskała na znaczeniu po włączeniu Mazowsza do Korony. Do Łomży często przybywali kolejni książęta mazowieccy, dla których i dla urzędów postawiono odpowiednie budynki, zwane zamkiem. W rzeczywistości był to duży zespół dworski, złożony z kilku obiektów otoczonych umocnieniem. Krótką ulicę prowadząca z rynku, a kończącą się wówczas na bramie zamku nazwano ulicą Senatorską. Rozwój przestrzenny Łomży od XVII do połowy XIX wieku postępował w kierunku północno-zachodnim. Miasto wchłonęło przedmieścia, które zapewne znajdowały się za bramami miejskimi. Na początku XVII wieku wytyczono Nowe Miasto na terenach dawnego folwarku miejskiego.

Łomża stała się stolicą ziemi łomżyńskiej (dystrykt łomżyński wzmiankowany od 1414 r. a ziemia od 1438 r.), siedziba sądu ziemskiego z sędzią, podsędkiem, pisarzem i asesorami. W Łomży umieszczono siedzibę rządcy (prokuratora) zwanego od lat czterdziestych starostą, zarządzającego z ramienia księcia ziemią łomżyńską. Wraz ze znacznym wzrostem liczby szlachty w ziemi łomżyńskiej zaistniała już w XV wieku potrzeba powołania nowych miejsc sprawowania sądów, do których na roki przybywał sąd łomżyński. Łączył się z tym podział ziemi łomżyńskie na cztery powiaty: łomżyński, kolneński, ostrołęcki i zambrowski^".

Część historii i Europy

Opisywana wielokrotnie decyzja księcia Janusza I Mazowieckiego z 1418 roku w istocie była ukoronowaniem faktu, że od wieków brzegi naszej Narwi były gościnne dla osadników. Poza życiodajną rzeką nic nie było im ofiarowane  w podarunku. Wszystko musieli wypracować. Pokolenia dzielnych i mądrych mieszkańców stworzyły, mimo wielu przeciwności losu, to dziedzictwo, którym się dziś cieszymy.

Warto spojrzeć jak wyglądała Polska i świat w tych czasach, kiedy Łomża wyrastała na jedno z głównych miast Mazowsza. Rok 1410 to wiadomo - przetrącenie krzyża teutońskiej ekspansji prowadzonej przez zakon krzyżacki na ziemiach Słowian i Jaćwingów. Ale także ekskomunika Jana Husa, który kilka lat później spłonął na stosie. Chińczycy już używają prochu na polach bitew. Trzy lata przed miejskością Łomży abdykuje papież Grzegorz XII. Powtórzył ten bezprecedensowy gest dopiero niedawno papież  Benedykt XVI. Republika Raguzy (obecnie to miasto nosi nazwę Dubrownik) na wybrzeżu Adriatyku jako pierwsza w Europie znosi w 1416 roku niewolnictwo. W kolejnym roku na brytyjskiej obecnie wyspie Man odbywa się pierwsze doroczne posiedzenie miejscowego parlamentu. Tę tradycję wyspiarze  podtrzymują do dziś.

Dlaczego o tym warto wspomnieć. Może dlatego, że było to tak odległe, a jest tak naprawdę bliskie. Są to korzenie, wartości, idee, z których wyrosło także nasze bardzo polskie, a jednocześnie europejskie miasto, 598-letnia Łomża.

O miejscu Łomży w długiej paradzie pokoleń i kultur wyznaczających tożsamość Europy przypomina także nasz herb. Według heraldyków, czerwony kolor na tarczy herbowej mówi o wspaniałomyślności i harcie ducha mieszkańców, żółty i złoty - o wierze, stałości, mądrości i chwale. Wizerunek jelenia, jako symbolu miasta, Łomża dzieli w Polsce m. in. z Jelenią Górą, Ełkiem, Szczytnem, Piłą czy Złotowem. W Europie - z białoruskim Grodnem, rosyjskim Niżnym Nowgorodem, niemieckim Oberhofem, Wyspami Alandzkimi należącymi do Finlandii, litewskimi Bujwidzami czy grecką wyspą Rodos.

Jesteśmy w tym gronie równoprawnym partnerem. Dumnym z bogatej historii, wspaniałomyślnym dla przyjaciół,  wytrwałym w szukaniu swego miejsca, mądrym i dzielnym w sięganiu po szanse, jakie niesie przyszłość.